Kerkük tartışmalarına bakış; Kamus el-Alam'da Kerkük

İbrahim Halil Baran, 1889-1898 yıllari arasında yazılan İlk Türkçe ansiklopedi olan, Şemseddin Sami’nin Kamus el-A’lam adındaki eserinin ‘Kerkük' maddesinde yer alan bilgilere yer verdi.

"Halkının dörtte üçü Kürd, geriye kalanları da Türk, Arap vesairedir. 760 İsrailli ve 460 Keldani de vardır" bigilerinin yer aldığı Kerkük maddesi şu şekilde:

Kürdistan'ın Musul ilinde ve Musul'un 160 kilometre Güneydoğusunda, bir sıra tepelerin altında, geniş bir ovanın kenarında ve Edhem ırmağı üzerinde, Şehrezor sancağının merkezinde bir kenttir. 30.000 nüfusu, kalesi, 36 cami ve mescidi, 7 medresesi, 15 tekye ve zaviyesi, 12 hanı, 1.282 mağaza, dükkân ve bedesteni, 8 hamamı, ırmağın üzerinde bir köprüsü, bir ortaokulu ve 18 çocuk okulu, 3 kilisesi ve 1 sinagogu vardır. Bir tepenin üzerinde bulunan kalenin içi ile kalenin altındaki mahallelerden ve ırmağın sağ tarafındaki bölümden oluşur.

Halkının dörtte üçü Kürd, geriye kalanları da Türk, Arap vesairedir. 760 İsrailli ve 460 Keldani de vardır.

Birkaç kervan yolunun kavşağında yer aldığı için, ticareti işlektir; Akarsuları da çok olduğu için, çevresinde bağ ve bahçeleri, portakal, limon, nar, hurma ve diğer meyveleri ile ürünleri vardır. Yakınlarında tuzlu sular, maden suları ve petrol çoktur. Kentte bez ve kumaş yapılır; 20 tezgâhı vardır. Bazı sepicilik yapımı ve kenevirden ip de yapılır. Portakal çiçeğinden su çıkarılır. Havası yazın hayli sıcaksa da sağlam ve güzeldir.

Kentte peygamberlerden Danyal ve Üzeyr'in (üzerlerine selam olsun) makamları ve Ehl-i Beyt'ten birkaç zat ile bazı büyük şeyhlerin türbeleri ziyaret yerleridir. Kerkük eski bir kent olup, eski adı "Kerkure"dir.

Kerkük ilçesi Şehrezor sancağının merkez ilçesi olup, doğudan Süleymaniye Sancağı, kuzeyden Köysancak ve Erbil ilçeleri, batıdan Musul sancağı, güneybatıdan Bağdat ili, güneydoğudan da Salahiye ilçesiyle sınırlıdır.

Melhe, Tuzxurmato, Altunköprü, Kêl ve Şıvan adlarıyla 5 nahiye ve toplam 352 köy kapsar. Dicle'ye bağlı Edhem ve Aşağı Zab ırmakları ile bunlara ya da doğrudan Dicle'ye dökülen birçok çay, ilçenin içinden geçer. Toprağı az arızalı ve büyük bölümü düz ve geniş ovalardan ibaret olup, pek bitektir.

Başlıca ürünleri buğday, arpa, pirinç, tütün, üzüm ve diğer meyvelerden ve özellikle limondan ibarettir.

İlçe merkezinin kuzeyinde pek zengin petrol kuyuları bulunup, halk gaz gibi yakmak için alır. "Babagurgur" adlı bir yerden de mavimsi bir alev çıkar.

Değişik hastalıklara yararlı madensuları ile tuzlu suları da çoktur. İlçe Merkezinin güneybatısında bulunan bazı kuyular tuzla durumuna getirilip, büyük miktarda tuz çıkarılmaktadır. Koyun, keçi, deve, at ve diğer hayvanları çoktur. Yapağı ve keçi kılının çoğu, yerinde kilim, aba vesaire yapımında kullanılır.