YENİGÜN HABER – Karasal iklime sahip olan, yazları ise aşırı sıcak geçen Diyarbakır, ender de olsa içme suyu sorunu ile medyada yer alsa da aslında su kaynakları açısından bölgedeki birçok ilden daha zengin bir coğrafyaya sahip. Karacadağ ve Hamravat'tan gelen kaynak sularının yanı sıra, Diyarbakır'ın herhangi bir yerinde toprağı kazdığınızda 10-12 metreden sonra rahatlıkla suya ulaşabiliyorsunuz.
Bunun içindir ki, eski yerleşimin bulunduğu Sur ilçesinde hemen hemen her evin bahçesinde tulumba ile çekilen su kuyuları vardı. Buradan çıkan su hem içme hem de evin temizlik ihtiyaçları için kullanılıyordu.
Aynı şekilde Sur'da hemen hemen her mahallede birden fazla çeşme bulunuyordu.
Tarihi çeşmeler, hem mahallenin ihtiyacını karşılıyor, hem de gelen yabancıların ya da yolcuların buradan faydalanmasını sağlıyordu.
Kimisi dönemin yöneticileri ya da varlıklı kişiler tarafından sevap kazanmak için yapılmış, - ki bu halen bu çeşmeler üzerinde okunabilen kitabelerden çeşmelerin hangi dönemde ve kim tarafından yazıldığı anlaşılmakta - kimileri cami bitişiklerinde inşa edilmiş, kimileri de mahallenin, gelen yolcu ve yabancıların hem kendileri, hem de hayvanları için su ihtiyacını gidermek için yerel yöneticiler tarafından yapılmış.
Diyarbakır'ın özellikle Sur ilçesinde bulunan ve çoğu kapanmış ya da yok olmayla yüz yüze bulunan çeşmeler, su teminin yanı sıra, sosyal buluşma noktasına kadar birçok özelliği barındırıyordu. Her mahallede bulunan çeşmeler, o mahallenin ya da sokağın bir dokusuydu ayın zamanda.
Bir zamanlar yüzden fazlası vardı
Diyarbakır'a seyahat eden seyyahların yazmış oldukları anı ve seyahatnamelerde ve 19. yüzyılda yayınlanan Diyarbakır Vilayeti Salnamelerinde kent merkezinde 150'ye yakın çeşmenin varlığından söz edilir.
Tamamına yakını Osmanlı döneminde inşa edilen çeşmelerden günümüze ancak 33 tanesi ulaşabilmiş. Ancak bir kaçı hariç, bu çeşmelerin büyük çoğunluğu insan eliyle yok edildi. Kimi çeşme, suya ulaşım imkânlarının daha pratik olduğu su şebeke ağlarının belediye tarafından evlere kadar ulaşması ile tarihe karıştı, kimi ise yol genişletme çalışmaları sırasında yıkıldı.
Tamamı bazalt taştan yapılmış
Yok olan köşkler, hamamlar, kiliseler, konaklar gibi kültürel değerlerimizi belki yerine getiremeyiz ama, halen ayakta olan diğer tarihi ve kültürel yapılarımız gibi çeşmeleri belki de koruma altına alarak sembolik bir kültürel anıtsal yapı olarak da olsa sonraki kuşaklara aktarabiliriz.
Günümüzde tamamına yakınının muslukları ve yalakları betonla kapatılmış, muslukları kör tapa ile kapatılmış, su akmayan ancak yapı olarak ayakta bulunan bazalt taştan yapılmış çeşmelerin sayısı bir elin parmaklarını geçmiyor
İşte, yıkık ve harabe halde de bile olsa yüzyıllara direnen tarihi çeşmelerimiz.
Aslanlı çeşme
Sur ilçesi İçkale girişinde bulunan bu tarihi çeşme, dikdörtgen düzgün bazalt taştan inşa edilmiş. Anıtsal değerdedir. Aslanlı çeşme, ismini Niş içerisine yerleştirilen iki aslan heykelinin ağzından su akmasından alıyor. İki çeşmenin önünde ise yine dikdörtgen şeklinde su yalağı bulunmaktadır. 90'lı yıllarda bu aslanlardan biri çalındı. Bu kayıptan yıllarca Kültür Varlıkları ve Müzeler Müdürlüğü'nün bile haberi olmadı. Farkına varıldıktan sonra, kalan ikinci aslan figürü de çalınmasın diye Diyarbakır Müzesi'ne kaldırıldı. Günümüzde halen faal olarak kullanılan ender çeşmelerden biridir.
Sarı Saltuk çeşmesi
Melik Ahmet Mahallesi Turistik Cadde üzerinde bulunmaktadır. Düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Anıtsal olarak tescillenmiştir. Günümüzde kullanılmayan çeşmenin su akan bölümü ve yalak kısmı betonla kapatılmıştır.
Sultan Suca çeşmesi
Ali Paşa Mahallesi Turistik Cadde üzerinde bulunmaktadır. Anıtsal değerde olan çeşme, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Günümüzde halen kullanılan çeşme, Hz. Ömer camiinin kuzey duvarının dış yüzüne yapılmıştır.
Sahabe Sasa çeşmesi
Cami-i Kebir Mahallesi Pirinççiler Sokak üzerindedir. Ulu Camii'nin kuzeybatı duvarına bitişik olarak, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yuvarlak kemerli derin bir niş içine alınan çeşmenin yalak kısmı derin tutulmuş, alınlık kısmında ise kitabesi bulunmaktadır. İki tarafında kare formlu derin nişler bulunan çeşmenin üst kısmına yakın yerde konsol biçiminde
çıkıntılar yer almaktadır. Günümüzde halen su akan çeşme, bakımsız durumdadır.
Behram Paşa çeşmesi
Ali Paşa Mahallesi Bayrampaşa Sokak'da bulunmaktadır. Koruma altına alınması gereken anıtsal derecededir. Düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Sivri kemerli derin bir niş içinde yer alan çeşme üzerinde, üç sıra Arap alfabesiyle yazılmış bir kitabesi vardır. Kemerin iç kısmına dikdörtgen formlu iki tas nişi yapılmıştır. Yapının çeşme kısmı sonradan kapatılmıştır
Hatun Kastal çeşmesi
Mardin Kapı'dan On Gözlü Köprü'ye giderken Hevsel bahçelerine bakanı yolun sol kısmındadır. Hevsel bahçelerinde sebze, yeşillik ve meyve toplayan kadınların bunları pazara sunmadan önce yıkamaları için yapılan bir çeşme olduğu için Hatun Kastal ismini almıştır. Düzgün kesme bazalt taş ve kireç taşından inşa edilen çeşme, anıtsal değerdedir. Çeşme, dikdörtgen formlu kalın bir duvarın iç kısmına açılan sivri kemerli bir niş ve nişin iç kısmına açılan kaş kemerli iki küçük nişten oluşmaktadır. Sebze ve meyvelerin yıkanması görevini de gören yalaklar mevcuttur. Üzerindeki kitabede Hicri 1174 tarihi okunmaktadır. Günümüzde kaderine terk edilen Hatun Kastal çeşmesi kullanılmamaktadır.
İbrahim Camii çeşmesi
Sur ilçesi Dabanoğlu Mahallesi Dabanoğlu Sokak üzerinde İbrahim Bey Camii'nin kuzey devarının dış kısmına yapılmıştı. Anıtsal değer olarak kayıt altına alınan çeşme, on yıl önce Sur'da yaşanan çatışmalar sonrasında yıkıldı.
Lale Bey Camii çeşmesi
Lale Bey Mahallesi Lale Bey Sokak üzerinde bulunmaktadır. Kesme bazalt taştan yapılmıştır. Vakıflar Bölge Müdürlüğü'nün mülkiyetinde olan çeşme, camiinin giriş kapısının hemen sağında, cami duvarıyla birleştirilmiş, dilimli kemerli bir niş içinde yer almaktadır. Çeşmenin ön kısmı sonradan kapatılmış ve su akan bölümü de iptal edilmiştir. Günümüzde kullanılmamaktadır.
Kaşık Budak çeşmesi
Dabanoğlu Mahallesi Yukarı Karadaş Sokak'ta bulunan çeşme, Kaşık Budak mescidinin kuzey duvarının dışında yer almaktaydı. Düzgün kesilmiş kesme bazalt taştan yapılmış. Zamanla tahrip edilen çeşmenin iç kısmına betonla kapatılmıştır.
Kurdoğlu çeşmesi
Elazığ Caddesi üzerinde Kurdoğlu Lojmanları içerisinde yer almaktadır. Anıtsal değerde olan Kurdoğlu çeşmesi, düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yıllar önce zaman zaman onarım görse de, askeri lojmanların içinde bulunan çeşme, günümüzde kullanılmamakta. Etrafı tel örgü ile çevrilen çeşme, kaderine terk edilmiş haldedir.
Cemil Paşa çeşmesi
Ali Paşa Mahallesi, Binici Sokak üzerinde bulunmaktadır. Bazalt taştan yapılmış olan çeşme, Cemil Paşa Konağı'nın haremlik kısmının arka duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Yapım tarihi bilinmemektedir. Söz konusu çeşmenin yalak kısmı zamanla tahrip edilmiş. Günümüzde ise tamamen çeşme işlevini yitirmiş olan bu anıtsal yapı tahrip edilmiş durumdadır. Herhangi bir koruma önlemi alınmış değil.
Hanzade Camii çeşmesi
İskender Paşa Mahallesi'nde Hanzede Camii'nin güneydoğu duvarının sokağa bakan kısmında yer almaktadır. Üzerinde Arap alfabesiyle iki kitabe bulunan çeşmenin su akan kısmı tamamen betonla kapatılmıştır. Anıtsal değer olarak kayıt altına alınan ve bazalt taştan yapılan çeşme günümüzde kullanılmamaktadır.
Tahtalı Kastal çeşmesi
Ziya Gökalp Mahallesi Tahtalı Kastal Sokak'ta bulunmakta. Anıtsal olarak tescillenen ve düzgün kesme bazalt taştan inşa edilen çeşme günümüzde oldukça bakımsız durumda ve kullanılmamaktadır.
Talu Sokak çeşmesi
Ali Paşa Mahallesi Tali Sokak'ta bulunmaktadır. Sivri kemerli olan çeşme bazalt taştan inşa edilmiş ve anıtsal değerdedir. Su akan kısmı tamamen kapatılan çeşmenin yalak kısmı da kapatılıp betonarmeye dönüştürülmüştür. Günümüzde kullanılmadığı için oldukça tahrip olmuş durumdadır.
Ziya Gökalp Mahalle çeşmesi
Ziya Gökalp Mahallesi Yeşil Sokak'ta bulunmaktadır. İsmet Paşa İlköğretim Okulu'nun bahçe duvarının güneye bakan yüzünde yer almaktadır. Düzgün kesilmiş bazalt taştan inşa edilmiş çeşme işlevini yitirmiş ve bakıma ihtiyacı vardır.
Camii Kebir Mahalle çeşmesi
Camii Kebir Mahallesi Müze Sokak'ta bulunmaktadır. Zinciriye Medresesi'nin kuzey cephesine bitişik olan çeşme kesme bazalt taştan yapılmıştır. Faal durumda bulunan çeşmenin üst kısmında kimin tarafından ve ne zaman yapıldığına dair kitabesi bulunmaktadır. Kısmen tahrip olan çeşmenin korunması gerekmektedir.
Telgrafhane Sokak çeşmesi
Camii Kebir Mahallesi Telgrafhane Sokak'ta bulunan çeşmelerden bir tanesidir. Kesme bazalt taştan yapılmıştır.
Duvar yüzeyi boyanmış, yalak kısmında yer alan taşları dökülmüştür. Çeşme, sivri kemerli derin bir niş içerisine alınmıştır. Üst kısmında, taş konsollar üzerine oturan saçak kısmı yer almaktadır. Sivri kemerin iki yanında,
dilimli kemerli derin nişler yer almakta olup alınlık kısmında kitabesi bulunmaktadır. Faal durumda olan çeşmenin onarıma ihtiyacı vardır.
Ziya Gökalp Sokak çeşmesi
Camii Kebir Mahallesi Ziya Gökalp Sokak'ta bulunan çeşme kesme bazalt taştan inşa edilmiş ve günümüzde kullanılmamaktadır. Dış yüzeyi boyanan ve kaderine terk edilen çeşmenin yalak kısmı betonla kapatılmıştır.
Hasırlı Bahçe Sokak çeşmesi
Hasırlı Mahallesi Bahçe 2. Sokak'ta bulunan çeşme, Arap Şeyh Camii'nin kuzey dış duvarının bitişiğinde yer almaktadır. Kesme bazalt taştan inşa edilen ve anıtsal değerde olan çeşmenin önündeki yalak betonla kapatılmıştır. Yapılan onarımlarla günümüzde halen kullanılmaktadır.
Küçük Kavas Sokak çeşmesi
Savaş Mahallesi Küçük Kavas Sokak'ta bulunan çeşme kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Faal olmayan çeşmenin su akan kısmı ve önündeki su yalağı betonla kapatılmıştır.
Bağcılar Sokak çeşmesi
Ali Paşa Mahallesi Bağcılar 1. Sokak'ta bulunan çeşme, anıtsal değerde ve kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Yapılan müdahalelerle çeşmenin özgün dokusu tahrip edilmiştir. Günümüzde faal değil.
Dabanoğlu Mahalle çeşmesi
Dabanoğlu Mahallesi Çakmak Sokakta bulunan ve kesme bazalt taştan yapılmış olan çeşme, Sur'daki çatışmalar sırasında tamamen tahrip edilerek yok edilmiştir.
Fatih Paşa Altay Sokak çeşmesi
Fatih paşa Mahallesi Altay Sokak'ta bulunan çeşme, kesme bazalt taştan inşa edilmişti. Sur'daki çatışmalar öncesinde onarımı yapılan ve kullanılan çeşme, yaşanan olaylar sırasında tamamen yıkılmıştır.
Fatih Paşa Katırpınar Sokak çeşmesi
Fatih Paşa Mahallesi Katırpınar Sokak'ta bulunan ve düzgün kesme bazalt taş ve beyaz kireç taşından inşa edilen çeşme, Sur'da yaşanan çatışmalar sırasında yıkılmıştır.
Cevat Paşa Yiğit Ahmet Sokak çeşmesi
Cevat Paşa Mahallesi Yiğit Ahmet Sokak üzerinde yer alan çeşme, kemer kısmı siyah bazalt kalker taştan yapılmıştır. Su akar kısmı ve su yalağı kapatılan çeşme, günümüzde kullanılmamaktadır.
Pamukçu Sokak çeşmesi
Camii Kebir Mahallesi Pamukçu Sokak'ta bulunan çeşme, anıtsal değerde olup düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Sivri kemerli derin bir niş içerisine alınmış olan çeşmenin su akar yolu ve yalak kısmı kapatılmıştır. Günümüzde faal değil.
Develi Sokak çeşmesi
Dabanoğlu Mahallesi Develi Sokak'ta bulunan ve kesme bazalt taştan inşa edilen çeşmenin özgün dokusu zamanla yapılan dış müdahalelerle boyanmış ve çeşmenin önü betonarmeyle kapatılmıştır. Günümüzde faal değil.
Hüsrev Paşa çeşmesi
Cemal Yılmaz Mahallesi Hüsrev Paşa Sokak'ta bulunan çeşme, kesme bazalt taştan inşa edilmiş. Dikdörtgen formlu bir niş içerisine alınan çeşme, yapılan sokak çalışmaları sonrasında yalak kısmı tamamen yıkılmıştır. Anıtsal değerde olan çeşme, günümüzde kullanılmamaktadır.
İshak Sükuti Sokak çeşmesi
Savaş Mahallesi İshak Sükuti Sokak'ta bulunan çeşme, kesme bazalt taştan yapılmıştı ve anıtsal değerdeydi. Sur olayları sırasında tamamen yıkıldı.
Yumurtacı Sokak çeşmesi
Savaş Mahallesi Yumurtacı Sokak'ta bulunan kesme bazalt taştan inşa edilmiş ve anıtsal değerde olan çeşme, yıkılmadan önce de betonla sıvanıp kapatılmıştı. Sur olayları sırasında ise çeşme tamamen yıkıldı.
Lale Bey Mahalle çeşmesi
Lale Bey Mahallesi Lale Sokak'ta bulunan çeşme, bir konutun sokağa bakan cephesine kesme bazalt taştan inşa edilmiştir.
Arapça kitabesi bulunan çeşme günümüzde kullanılmamakta ve su akar bölümü demir kapakla kapatılmıştır.
Göçmen Sokak çeşmesi
Savaş Mahallesi Göçmen Sokak'ta bulunan çeşme anıtsal değerde olup kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Taş ve molozla zamanla kapatılan çeşme, Sur olayları sırasında yıkılmıştır.
Karabulut Sokak çeşmesi
Ali Paşa Mahallesi Karabulut Sokak'ta yer alan çeşmenin kemer kısmı yıkılmış, su akar kısmı tahrip edilmiş ve yalak kısmı kapatılmıştır. Günümüzde faal olmayan çeşme, tümden tahrip edilmiştir.
Meryem Ana Kilisesi çeşmesi
Lale Bey Mahallesi Meryem Ana Kilisesi'nin sokağa bakan kuzey duvarında yer alan çeşme kesme bazalt taştan yapılmıştır. Kilise müştemilatından olan çeşme, günümüzde kullanılmamaktadır.